Cây Vải (Litchi/Litchi chinensis)

Tên tiếng anh/Tên khoa học: Litchi/Litchi chinensis

1. Lịch sử nguồn gốc cây vải (1)

Vải là loại cây ăn quả thân gỗ vùng nhiệt đới, có nguồn gốc từ miền nam Trung Quốc; tại đó người ta gọi là lệ chi, phân bố trải dài về phía nam tới Indonesia và về phía đông tới Philippines (tại đây người ta gọi nó là alupag).

Giống vải được ưa chuộng nhất ở Việt Nam là vải thiều trồng tại khu vực huyện Thanh Hà, tỉnh Hải Dương. Tuy nhiên, vải được trồng nhiều nhất ở huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang. Quả vải tại vùng Thanh Hà (Hải Dương) thông thường có hương vị thơm và ngọt hơn vải được trồng ở các khu vực khác (mặc dù cũng lấy giống từ đây).

2. Mô tả đặc điểm sinh trưởng của cây vải (2)

2.1. Sinh trưởng rễ cây vải

Đa số vải trồng bằng cành chiết nên rễ ăn nông tập trung ở độ sâu từ 0 - 60cm. Nhưng cây trồng bằng hạt hoặc cây ghép trồng chỗ đất tốt tầng đất dày, rễ cọc ăn sâu đến 1,6m, rễ tơ phát triển.

Thông thường bộ rễ vải ăn rộng hơn so với tán 1,5 - 2 lần, rễ tơ tập trung ở khu vực hình chiếu của tán và ở tầng sâu 0 - 20 cm, rễ vải trong quá trình sống có nấm cộng sinh giúp cho rễ vải sinh trưởng và hút dinh dưỡng tốt hơn. Nhiệt độ thích hợp cho rễ phát triển: 23 - 26oC, pH thích hợp cho cây vải từ 6,0 - 6,5.

2.2. Sinh trưởng thân tán cây vải

Cây trưởng thành cao 10 - 15 m, vải chua, vải sớm tán hình cây rơm, vải thiều tán hình mâm xôi đường kính tán từ 8 - 10m.

Cây vải

2.3. Sinh trưởng lộc cây vải

Một năm vải ra được từ 3 - 5 đợt lộc (xuân 1 đợt, hè 2 đợt, thu 1 đợt và 1 đợt lộc đông) với những cây vải khi chưa cho quả hoặc cho quả không đều thì ra được 4 - 5 đợt lộc, cây cho quả đều thì một năm có 3 đợt lộc (xuân 1 đợt, hè 1 đợt, thu 1 đợt và không có đợt lộc đông)

Cây vải đang ra lộc

2.4. Quá trình sinh trưởng hàng năm của cây vải

Cây vải trong quá trình sinh trưởng của mình, trước thời kỳ ra hoa đậu quả, có thời kỳ nghỉ sinh trưởng để phân hoá mầm hoa trong mùa đông (tháng 12 - tháng 1), để nghỉ sinh trưởng thực hiện phân hoá mầm hoa vải cần có một quỹ khô và lạnh trong thời gian 200 giờ với nhiệt độ từ 13 độ trở xuống, nếu không có đủ quỹ khô lạnh này thì cây vải sẽ không nghỉ sinh trưởng, tức là tiếp tục ra lộc đông, do đó không thực hiện được quá trình phân hoá mầm hoa và vụ xuân của năm sau vải sẽ không ra hoa mà ra lộc xuân.

3. Đặc điểm phát triển của cây vải (2)

3.1. Phân hoá mầm hoa vải

Cây vải trước khi ra hoa có một thời kỳ nghỉ sinh trưởng để phân hoá mầm hoa, thời kỳ này thường diễn ra trong mùa đông khi có điều kiện khô hoặc khô hạn. Những yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến phân hoá mầm hoa ở cây vải nhiều tác giả cho rằng: quan hệ giữa cành lá, sinh trưởng của bộ rễ là yếu tố ảnh hưởng nhiều đến phân hoá mầm hoa.

Thời gian phân hoá mầm hoa của cây vải phụ thuộc vào giống, vùng trồng, vùng khí hậu, kỹ thuật thâm canh. Quá trình phân hoá mầm hoa tuy phức tạp nhưng đều có một số quy luật chung, cây vải có thời gian phân hoá mầm hoa tập trung khoảng 1 tháng. Vải nghỉ sinh trưởng để phân hóa mầm hoa vào tháng 12.

3.2. Ra hoa, đậu quả trên cây vải

Vải là cây ăn quả ra hoa ở đầu cành từ khi ra hoa, đậu quả đến quả lớn không có khả năng ra lộc trên cành mang quả, dẫn đến có tính ra quả cách năm khá rõ rệt.

Quá trình ra hoa của vải có thể chia thành các thời kỳ:

- Thời kỳ xuất hiện mầm hoa

- Thời kỳ xuất hiện hoa

- Thời kỳ nở hoa và thụ phấn

- Thời kỳ tàn hoa và đậu quả

Hoa vải

Hoa của vải ra ở dạng chùm và thực hiện thụ phấn chéo (giao phấn), số lượng hoa đực thường lớn hơn rất nhiều so với hoa cái và hoa lưỡng tính, hoa đực nở trước hoa cái nở sau và kết thúc nở hoa là hoa đực, do sự nở lệch pha của hoa đực và hoa cái hoặc hoa đực và hoa lưỡng tính dẫn đến quá trình thụ phấn, thụ tinh gặp khó khăn, làm cho tỷ lệ đậu quả ở các năm sai khác nhau, năm đậu quả nhiều, năm đậu quả ít.

Quả vải xanh và vải chín

3.3. Sinh trưởng của quả

Sau khi thụ phấn thụ tinh quả bắt đầu phát triển và chín vào mùa hè cho đến mùa thu. Quá trình lớn của quả có đặc điểm rụng quả vào các thời kỳ sau tàn hoa từ 10 - 20 ngày, khi quả lớn và khi quả sắp được thu hoạch, đặc điểm này làm hạn chế đến năng suất quả khi thu hoạch, cần có biện pháp kỹ thuật thích hợp với từng loại cây ăn quả để khắc phục hiện tượng rụng quả.

4. Yêu cầu sinh thái của cây vải (2)

4.1. Yêu cầu về khí hậu

Nhiệt độ cần cho sự sinh trưởng của vải từ 16 - 28°C thích hợp nhất là từ 24 - 29°C. Vải chịu lạnh giỏi hơn một số cây ăn quả á nhiệt đới khác. Cây chiết cành kém chịu lạnh hơn cây ghép trong những năm đầu.

Cây vải không bị ảnh hưởng khi nhiệt độ tới 40°C, dưới 20°C thì cây vải sinh trưởng chậm, dưới 15 - 16°C thì cây vải ngừng tăng trưởng. Biên độ nhiệt độ ngày đêm chênh lệch càng lớn thì sự sinh trưởng của vải càng tốt.

Cây vải yêu cầu nhiệt độ tháng 12 đến tháng 1 dưới 13°C để phân hoá mầm hoa. Năm có mùa đông ít lạnh thì vải ra hoa kém. Nhiệt độ thích hợp cho vải ra hoa, thụ phấn thụ tinh là 18 - 24°C.

Lượng mưa tốt nhất cho cây vải từ 1250 - 1700 mm mỗi năm. Vải là cây chịu khô hạn giỏi nhiệt độ không quá cao và ẩm độ không khí lớn là điều kiện thuận lợi cho quả vải phát triển.

Ánh sáng: Nắng càng nhiều càng thuận lợi cho sự hình thành hoa vào tháng 2 - 3 có nắng thì thụ phấn rất tốt.

Kết quả nghiên cứu về ảnh hưởng của điều kiện khí hậu với cây Vải ở Quảng Đông Trung Quốc từ 1916 đến 1937 cho thấy, điều kiện thời tiết trong tháng 12 có nhiệt độ trung bình từ 11 °C đến 15 °C, số giờ nắng 117 giờ, lượng mưa nhỏ hơn 50 mm, số ngày mưa phùn từ 5 - 7 ngày, ẩm độ không khí nhỏ hơn 73% thì được mùa vải và ngược lại là mất mùa vải.

4.2. Yêu cầu về đất đai:

Cây vải khống “kén” đất, thích hợp nhất là phù sa, có tầng dày, chua nhẹ (độ pH: 6,0 - 6,5). Có thể trồng vải trên đất đồi thuộc loại phù sa cổ, sa thạch, phiếm thạch. Nên lựa chọn giống có sức sinh trưởng, phát triển mạnh trồng trên những loại đất ít phì nhiêu. Đất tốt, giàu dinh dưỡng thì lựa chọn các giống có sức sinh trưởng thân tán ở mức trung bình.

Vải trồng bằng cành chiết, bộ phận rễ phát triển kém, nếu trồng trên đồi phải giữ ẩm tốt và cắm cọc buộc cành giữ cho cây khỏi lay gốc để đảm bảo tỷ lệ sống sau trồng cao.