Tại sao người ta chơi nhạc?

(Viết cho các con tuổi teen)

Trẻ con không phải người lớn thu nhỏ. Những ông bố bà mẹ, ông bà nội ngoại, ông thầy bà thầy là chúng ta đây hầu như đã quên hẳn mình đã từng là những cô bé cậu bé giàu trí tưởng tượng, biết cảm nhận không định kiến, biết suy luận một cách tự nhiên như chính sự vật vốn thế, và biết cãi lại rất tự tin bằng cái lý của trẻ con.

Nếu thử hình dung chúng ta là đứa trẻ thì đứa trẻ ấy có thực sự thích thú với chương trình giáo dục âm nhạc phổ thông như lẽ ra nó cần phải được như thế không?

Sách giáo khoa cho học sinh phổ thông hiện nay với khá nhiều nội dung bất cập đang là vấn đề nóng trong dân luận. Chương trình dạy âm nhạc nói riêng và các môn nghệ thuật nói chung cho trẻ em cũng rất cần điều chỉnh. Trong hiện trạng nhiều điều đáng lo ngại về giáo dục phổ thông và thẩm mỹ đại chúng, nhóm Cánh Buồm đang biên soạn bộ sách giáo khoa phổ thông với mong muốn hướng tới giáo dục hiện đại, trong đó gợi mở cho trẻ thơ một cách tiếp cận khác với cái đẹp của nghệ thuật, không khô cứng, không giáo điều, không thụ động. Đặc biệt nhấn mạnh vào cảm hứng nghệ thuật ở mỗi cá nhân, nhóm biên soạn sách cố gắng đưa các em vào hành trình sáng tạo và thưởng thức nghệ thuật.

Viết về âm nhạc để nâng cao dân trí là việc không dễ dàng. Viết cho trẻ thơ lại càng khó. Việc này cần đến những cây bút chuyên ngành lý luận âm nhạc với sự tìm tòi trong cách biểu hiện sao cho dễ đọc, giản dị, không khuôn sáo.

Dưới đây là bài giới thiệu âm nhạc được đặt viết cho sách Văn lớp 6 năm 2016 của nhóm Cánh Buồm. Bài thử nghiệm này cần được kiểm nghiệm qua thực tế với sự góp ý kịp thời của các nhà sư phạm, nhà chuyên môn âm nhạc để được điều chỉnh tốt hơn.

Nguyễn Thị Minh Châu

-Tại sao biển cứ rì rào mãi thế, nó có mỏi mồm không mẹ?
-Tại sao cây lại lao xao không ngừng, nó đang nói gì thế mẹ?
-Tại sao con chỉ nghe thấy gió chứ không nhìn thấy gió hả mẹ?

“Sáng tác” liên tiếp những câu hỏi “tại sao?” như thế, các con nhiều khi khiến bố mẹ, ông bà và những người xung quanh bối rối chẳng biết giải thích thế nào. Những câu hỏi quá hay! Song khó tìm ra câu trả lời thật xứng với cách diễn đạt giàu trí tưởng tượng của các con, người lớn đôi khi đành gỡ bí bằng cách mắng át: “Hỏi vớ hỏi vẩn!”. Và thật đáng buồn nếu như chỉ vì thế mà các con ngừng chế ra những câu hỏi “tại sao”.

Trẻ con luôn thắc mắc “tại sao” với khát khao khám phá thế giới quanh mình, với lòng tin cậy vào những người bao bọc mình, rằng mọi chuyện đều có thể diễn tả bằng lời. Nhiều câu “tại sao” ngộ nghĩnh ta mau chóng để lại trong tuổi thơ, nhưng cũng có những câu “tại sao” lớn lên cùng ta, dẫn dắt ta tự tìm kiếm những lời giải có thể không hoàn toàn giống nhau ở những độ tuổi khác nhau. Lại có những câu “tại sao” tưởng chừng đơn giản nhưng lời đáp có thể tốn khá nhiều giấy mực mà chưa chắc đã được coi là đầy đủ.

“Tại sao người ta chơi nhạc?” là một trong những câu hỏi như thế.

Tại sao người ta ca hát?
Tại sao người ta chơi đàn?
Và, tại sao người ta nghe nhạc?

Người xưa chơi nhạc thế nào?

Từ thuở khai thiên lập địa, thủy tổ loài người trước cả khi có tiếng nói đã biết hò hét gọi bầy, hò reo ăn mừng, hò la đuổi muông thú chim chóc, hò dô lấy nhịp cùng khiêng - vác - kéo - đẩy… Âm nhạc bắt nguồn từ đó: giai điệu trầm bổng cất lên từ giọng người, từ các nhạc cụ thổi hơi thô sơ trong thiên nhiên như sừng thú, ốc biển, ống sậy, lá cây…; nhịp điệu khoan nhặt sinh ra từ tiếng vỗ tay, giậm chân, gõ đập bằng bất kỳ vật gì như gậy, mõ, chày giã, ván thuyền... Con người ta đã ca hát và chơi đàn theo bản năng, hoàn toàn tự nhiên như nói cười, khóc than, nhảy nhót, múa may, vẽ vời…

Một nhu cầu rất tự nhiên của con người là được bộc lộ cảm xúc, được sẻ chia nỗi niềm, được kết nối và hòa nhập cộng đồng. Đàn hát chính là phương tiện bày tỏ nỗi lòng để có được sự đồng cảm. Người ta vẫn nói: “Âm nhạc đi từ trái tìm đến trái tim”. Âm nhạc là cách kết nối tuyệt diệu giữa người với người, giữa người với vạn vật trong thiên nhiên, với các đấng siêu nhiên trong tưởng tượng của con người, và xa thêm nữa là với vũ trụ bên ngoài trái đất.

Âm thanh - và trên cả âm thanh trong khái niệm nghệ thuật chính là âm nhạc - có thể kết nối thai nhi với thế giới bên ngoài. Chưa ra đời, em bé đã có phản ứng với âm nhạc, bé có thể quẫy đạp mạnh trong bụng mẹ khi nghe nhạc có cường độ lớn và tiết tấu dồn dập.

Tại sao em bé thôi khóc và ngủ ngoan trong tiếng hát ru? Là vì em cảm nhận được sự bình an và tình yêu của mẹ, của người thân qua giọng hát. Mục đích đầu tiên của hát ru là đưa bé vào giấc ngủ:

À ơi… Cái ngủ mày ngủ cho ngoan
Để mẹ đi cấy đồng xa chưa về
Bắt được con cá rô trê
Thòng cổ mang về cho cái ngủ ăn…

À ơi… Con tôi buồn ngủ buồn nghê
Buồn ăn cơm nếp, cháo kê, thịt gà
Buồn ăn bánh đúc, bánh đa
Củ từ, khoai nướng cùng là cháo kê…

Trong câu hát của mẹ thường bắt gặp những cánh cò bay lả bay la. Có lẽ cò là nhân vật năng xuất hiện nhất trong hát ru. Cái cò lặn lội, tần tảo, chịu thương chịu khó trong hình hài con người và mang nặng tình người:

À ơi… Cái cò cái vạc cái nông
Sao mày dẵm lúa nhà ông hỡi cò?
Không không, tôi đứng trên bờ
Mẹ con nhà vạc đổ ngờ cho tôi
Chẳng tin ông đứng ông coi
Mẹ con nhà nó còn ngồi đây kia.

À ơi… Cái cò mày đi ăn đêm
Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao
Ông ơi, ông vớt tôi nao
Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng
Có xáo thì xáo nước trong
Đừng xáo nước đục đau lòng cò con.

Dỗ được bé ngủ rồi có khi mẹ vẫn hát, hát lên nỗi lòng mình, hát về sự đời:

À ơi… Cái cò đi đón cơn mưa
Tối tăm mù mịt, ai đưa cò về
Cò về thăm quán cùng quê
Thăm cha, thăm mẹ, cò về thăm anh.

Ầu ơ… ví dầu cầu ván đóng đinh
Cầu treo lắc lẻo gập ghềnh khó qua
Khó qua mẹ dắt con qua
Con đi trường học, mẹ đi trường đời.

Bé chẳng hiểu nghĩa lời ru nhưng âm điệu “à ơi” hoặc “ầu ơ” ấy ngấm dần trong tiềm thức. Rất nhiều nhạc sĩ mang theo suốt đời tiếng hát ru của mẹ như bài học đầu tiên về âm nhạc từ người thầy dạy nhạc đầu tiên là MẸ.

Rồi đến lúc bé bi bô tập nói tập hát. Bài tập làm người sơ đẳng nhất được lồng vào những khúc đồng dao. Những câu hát đơn giản, đôi khi chỉ là những bài vè ngây ngô có thể giúp bé nhận biết thế giới xung quanh, trong đó có cả những kỹ năng sống, trước tiên là cảm nhận từ vô thức đến có ý thức về nhịp điệu và tiết tấu, về ngữ điệu và âm vần. Đồng dao là “chơi mà học”, học quan sát đồ vật, con vật, con người và các mối quan hệ trong cuộc sống:

Trọc gì? Trọc đầu
Đầu gì? Đầu tàu
Tàu gì? Tàu hoả
Hỏa gì? Hỏa tốc
Tốc gì? Tốc hành
Hành gì? Hành củ
Củ gì? Củ khoai
Khoai gì? Khoai lang
Lang gì? Lang trọc
Trọc gì? Trọc đầu...

Có khá nhiều bài vè quay vòng như thế, bé muốn bắt đầu và kết ở câu nào cũng được, cứ theo nhịp điệu đều đặn và ngữ điệu trầm bổng mà nói đến mỏi mồm, đến chán thì thôi. Vè giúp bé làm quen với thứ bậc xưng hô trong quan hệ họ hàng thông qua các loài chim:

Chim ri là dì sáo sậu
Sáo sậu là cậu sáo đen
Sáo đen là em tu hú
Tu hú là chú bồ nông
Bồ nông là ông bồ các
Bồ các là bác chim ri
Chim ri là...

Hoặc các loại quả:

Bí ngô là cô đậu nành
Đậu nành là anh dưa chuột
Dưa chuột cậu ruột dưa gang
Dưa gang cùng hàng dưa hấu
Dưa hấu là cậu bí ngô
Bí ngô là...

Bé tập đếm bằng mắt và rèn sự nhanh nhẹn, khéo léo cho đôi tay theo tiết tấu thích hợp với mình trong trò chơi với những que chuyền: “Chuyền một: cái mốt, cái mai, con trai, con hến, con nhện, chăng tơ, quả mơ, quả táo, cái gáo…”.

Đồng dao gắn với các trò chơi dân gian đương nhiên còn là mối gắn kết giữa các bạn nhỏ cùng chơi trong tinh thần tập thể, vừa đoàn kết vừa thi thố ganh đua nhau. Duỗi hai chân ngồi bên nhau cũng là chơi, một bạn “chủ trò” vỗ lần lượt lên từng chân theo nhịp câu vè, câu cuối trúng chân ai mà không kịp rụt lại thì bạn đó bị phạt nhảy lò cò vòng quanh:

Nu na nu nống
Cái bống nằm trong
Con ong nằm ngoài
Củ khoai chấm mật
Phật ngồi phật khóc
Con cóc nhảy ra
Con gà tú hụ
Bà mụ thổi xôi
Ông tôi nấu chè
Tè hè ống rụt.

Có trò đơn giản chỉ là sự vận động đồng nhất: nắm tay nhau vung lên hạ xuống, chân bước đều, miệng ê a như hát, đến câu cuối bài thì cả đám cùng ngồi thụp xuống:

Dung dăng dung dẻ
Dắt trẻ đi chơi
Đến ngõ nhà giời
Lạy cậu lạy mợ
Cho cháu về quê
Cho dê đi học
Cho cóc ở nhà
Cho gà bới bếp
Xì xà xì xụp.

Lớn thêm chút các bé thích chơi những trò chạy nhảy, la hét, trốn tìm, đuổi bắt nhau: “Chi chi chành chành/ Cái đanh thổi lửa…”, hay: “Rồng rắn lên mây/ Có cây xúc xắc…”, hoặc: “Thả đỉa ba ba/ Chớ bắt đàn bà/ Phải tội đàn ông…”.

Ngày nay các con có còn cùng nhau chơi chuyền, ú tim, dung dăng dung dẻ, rồng rắn lên mây, thả đỉa ba ba… nữa không nhỉ? Thật tiếc cho tuổi thơ của các con nếu những bài đồng dao cùng những trò túm năm tụm ba “vui ơi là vui” ấy cứ biến dần, và thế vào đó không phải cách chơi tương tự mà chỉ có các trò game điện tử hoặc online, khiến các con nhiều khi ngồi bất động một mình hàng giờ trước cái màn hình bé tí, trong nhạc nền đơn điệu ti tỉ lặp đi lặp lại một cách máy móc, vô hồn.

Giã từ tuổi thơ, con người thuở xưa lớn lên trong không gian âm nhạc dân dã: các điệu hò điệu lý, làn điệu quan họ, câu hát ví giặm, hát xoan, hát xẩm, hát then, hát bài chòi, đờn ca tài tử, âm thanh cồng chiêng, các vở diễn chèo - tuồng - cải lương… Ngày nay các con không thể hình dung cuộc sống hoàn toàn không có các phương tiện truyền thanh truyền hình, như tivi, băng đĩa, máy ghi âm ghi hình, máy nghe nhạc, vi tính, internet, smartphone, iphone, ipad… Song cả nhân loại từng sống vậy suốt bao nhiêu thế kỷ trước, và không vì thế mà thiếu vắng âm nhạc. Âm nhạc không chỉ đầy ắp không gian các lễ hội dân gian, mà những câu ca tiếng đàn còn có thể tùy hứng cất lên bất cứ khi nào, cả lúc rảnh rỗi cũng như trong lao động.

Lý[1] mấy câu để sầu trong dạ
Ta với mình trước lạ sau quen.
(Lý giao duyên)

Người ta hát lên, đàn lên những gì chất chứa trong lòng, gửi niềm vui nỗi buồn của riêng mình vào âm nhạc, và nhờ “tiếng lòng” ấy mà người nghe cảm nhận được tài năng và thấu hiểu được tâm trạng người chơi nhạc. Tiếng đàn “tính tịch tình tang” của Thạch Sanh không chỉ chiếm trọn tình yêu của công chúa, mà còn khiến quân giặc buồn rũ nhớ quê nhà nên mất hết cả sinh lực đánh đấm chính là nói về sức mạnh vô địch của âm nhạc. Tiếng hát quyến rũ của chàng Trương Chi nghèo và xấu giai làm say lòng nàng Mỵ Nương cũng là nói về giá trị vô song của âm nhạc. Không chỉ trong cổ tích và truyền thuyết thôi đâu, ngay trong đời thực xưa nay không thiếu chuyện tình yêu dành cho người không biết mặt chỉ vì người ấy có tiếng đàn, tiếng hát mê hồn.

-Tiếng ai nói với bên non
Muốn sang coi thử có giòn hay không
-Mỗi ngày mấy bận trèo non
Lấy gì mà đẹp mà giòn hỡi anh.
(Hát ví)

Âm nhạc là cầu nối giữa người chơi nhạc với người nghe. Âm nhạc đương nhiên cũng là cầu nối giữa những người chơi nhạc với nhau. Không gian hội hè, ven đường, góc chợ hoặc đơn giản chỉ cần một manh chiếu vào lúc rảnh rang cũng có thể là nơi diễn ra những cuộc hòa tấu đờn ca, hát hò đối đáp giao duyên giữa những người thưởng thức tài nghệ của nhau trong sự ăn ý tuyệt hảo.

-Tóc em dài sao em không bới
Để chi dài bối rối dạ anh?
-Tóc em dài em cài hoa thiên lý
Anh ngó làm gì cho bối rối dạ anh.

Người ta còn ngẫu hứng “đối thoại”, thách đố nhau qua lời ca hát tiếng giữa hai thửa ruộng, hai bờ sông, hai quả đồi, hai sườn núi. Người dưới thuyền đối đáp với người trên bờ, người dưới ruộng “tung hứng” với khách qua đường.

Hỡi người đi đường cái quan
Dừng chân đứng lại em than vài lời…

Cô kia cắt cỏ một mình
Để anh cắt với chung tình làm đôi…

Những người xa lạ không thấy rõ mặt nhau, thậm chí chẳng nhìn thấy bóng dáng nhau qua màn đêm, nhưng có thể nói trong đời họ đã từng gặp nhau, thấu lòng nhau qua âm nhạc.

-Đố anh chi sắc hơn dao
Chi sâu hơn biển, chi cao hơn trời
-Em ơi mắt sắc hơn dao
Bụng sâu hơn biển, trán cao hơn trời

-Đố anh trăm thứ dầu, dầu chi không ai thắp
Trăm thứ bắp, bắp gì bán chẳng ai mua?
-Trăm thứ dầu, dầu thoa không ai thắp
Trăm thứ bắp, bắp chuối bán chẳng ai mua.

Người ta chơi nhạc để giao lưu, giải sầu. Ngoài việc giải trí, người ta cũng hát và tấu nhạc trong nghi thức, tế lễ, thờ cúng… Âm nhạc củng cố đức tin, giúp con người ta hướng thiện, sống tốt hơn. Âm nhạc cũng là lời từ biệt trong tang lễ tiễn đưa con người rời trần gian về cõi vĩnh hằng. Âm nhạc đặc biệt quan trọng trong tôn giáo. Như vậy, âm nhạc chẳng những kết nối người với người, mà còn là cầu nối giữa người thường với thánh thần, giữa cõi âm, cõi trần và cõi trời. Qua giọng hát tiếng đàn, con người gửi tới các đấng tối cao lời cầu xin mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, cuộc sống an lành...

Lạy trời trăm lạy trời ơi
Trông cho trong ruộng ngoài khơi được mùa.

Đó là vài phác họa về nhạc dân gian truyền lại từ đời trước tới đời sau, từ cụ kị ông bà tới con cháu chắt chít...

Âm nhạc ngày nay có gì?

Từ thập niên 30 của thế kỷ XX, bên cạnh nhạc cổ truyền khẩu truyền ngón ngẫu hứng trong dân gian còn có thêm nhạc mới du nhập từ phương Tây và được “Việt Nam hóa”. 80 năm hình thành và phát triển, nền nhạc mới Việt Nam đã tích được một tài sản đáng kể cả về nhạc hát và nhạc đàn, trong đó bài hát thiếu niên nhi đồng là một phần không nhỏ của thể loại ca khúc.

Bài hát thiếu nhi chính là cái nôi âm nhạc của các con hôm nay:

Tuổi nhà trẻ, mẫu giáo, các con bập bẹ Rửa mặt như mèo, Một con vịt, Con cò be bé, Chú ếch xanh, Cả nhà thương nhau, Con chim vành khuyên, Con chim non, Cô và mẹ, Mẹ đi vắng, Cháu yêu bà, Những em bé ngoan, Đội kèn tí hon, Năm ngón tay ngoan, Thật là hay, Cả tuần đều ngoan, Mẹ yêu không nào, Mẹ ơi tại sao, Búp bê bằng bông, Trường chúng cháu là trường mầm non, Tạm biệt búp bê thân yêu...

Vào tiểu học, các con véo von Ngày đầu tiên đi học, Em yêu trường em, Trái đất này là của chúng mình, Thiếu nhi thế giới liên hoan, Reo vang bình mình, Sắp đến tết rồi, Chị ong nâu và em bé, Đếm sao, Quả gì?, Bố là tất cả, Em như chim bồ câu trắng, Bà còng đi chợ trời mưa…  

Lên trung học, các con có thêm Bụi phấn, Chỉ có một trên đời, Cho con, Cánh én tuổi thơ, Em là hoa hồng nhỏ, Lượn tròn lượn khéo, Tuổi đời mênh mông…

Các con bước vào tuổi trưởng thành với những bài ca đi cùng năm tháng về giá trị nghệ thuật và giá trị sử liệu: Người Hà Nội,Làng tôi, Nhạc rừng, Tình ca, Việt Nam quê hương tôi, Những ánh sao đêm, Những cô gái Quan họ, Việt Nam trên đường chúng ta đi, Nối vòng tay lớn, Mùa xuân đầu tiên, Bài ca không quên, Cuộc đời vẫn đẹp sao, Quê hương, Đất nước, Trở về dòng sông tuổi thơ...

Nhiều sáng tác gắn liền với các sự kiện lịch sử, vì thế nhạc mới còn được coi là cuốn nhật ký bằng âm thanh của đất nước. Âm nhạc gắn với kỷ niệm đưa ta trở về không gian của những ngày tháng đã qua. Người già như thấy lại tuổi trẻ của mình. Người trẻ có thể tiếp nhận qua tác phẩm âm nhạc những bài học về lịch sử, những câu chuyện của quá khứ bi hùng. Âm nhạc kết nối người nghe thời hiện tại với quá khứ, và xa hơn nữa, với cội nguồn.  

Hướng về cội nguồn tức là tiếp nhận vốn cổ của dân tộc, đưa tinh hoa được chắt lọc ngàn năm vào đời sống âm nhạc hôm nay. Chúng ta đã và đang khôi phục nhiều thể loại nhạc cổ có nguy cơ thất truyền, trong số đó có bảy di sản âm nhạc lần lượt được UNESCO[2] ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện cho nhân loại hoặc di sản của nhân loại cần bảo vệ khẩn cấp: nhã nhạc cung đình Huế vào năm 2003, không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên vào năm 2005, quan họ Bắc Ninh và ca trù cùng vào năm 2009, hát xoan Phú Thọ vào năm 2011, đờn ca tài từ Nam bộ vào năm 2013, hát ví giặm Nghệ Tĩnh đầu năm 2015. Những chất liệu âm nhạc của vốn cổ luôn được các nhạc sĩ hiện đại vận dụng trong sáng tác mới - kể cả trong những bài hát thiếu nhi - với mong muốn giữ được bản sắc độc đáo của người Việt trước đại dương âm nhạc mênh mông của thời hội nhập toàn cầu.

Như vậy, âm nhạc kết nối cả thời gian cũng như không gian. Vượt ra khỏi biên giới quốc gia, âm nhạc là bộ mặt văn hóa, là tiếng nói của một đất nước trên diễn đàn âm nhạc quốc tế. Đặc biệt, vai trò nhạc đàn rất lớn trong diện mạo văn hóa nghệ thuật của một đất nước, vì nhạc không lời vẫn được coi là một ngôn ngữ không cần phiên dịch giữa các dân tộc. Hai người bất đồng ngôn ngữ không thể trò chuyện với nhau bỗng cảm thấy thân thiết yêu mến nhau sau khi cùng chơi đàn ngẫu hứng với nhau. Có rất nhiều cuộc gặp gỡ “không lời” như thế diễn ra giữa các nhạc sĩ. Không phải vô cớ mà người đời vẫn nói: khi ngôn từ bất lực thì âm nhạc lên tiếng.

Nói đến nhạc đàn không thể không nhắc đến nhạc cụ là phương tiện biểu hiện của nghệ sĩ. Với dân tộc yêu ca hát như người Việt Nam, nhạc đàn thường gắn liền với nhạc hát. Trong vốn quý tổ tiên để lại có cây đàn rất gần với giọng người: đàn bầu với “cung thanh là tiếng mẹ, cung trầm là giọng cha”[3]. Vào thời sơ khai, cây đàn chỉ có một dây này có hộp đàn làm từ ống tre gắn với bầu đàn là vỏ quả bầu khô, sau được cách tân dần bằng các vật liệu bền hơn như gỗ, sừng… Và nay nói đến nhạc truyền thống Việt Nam là thế giới thường nhắc đến đàn bầu như một nhạc cụ tiêu biểu, độc đáo với âm sắc ngọt ngào, biến ảo.

Đàn bầu[4]

Nhiều nhạc cụ dân tộc cổ truyền khác cũng đã mang âm sắc đặc thù của thiên nhiên đất trời và tâm hồn con người Việt Nam ra thế giới, như: cồng chiêng với âm thanh vang vọng đất trời và huyền bí như núi rừng đại ngàn; đàn t’rưng với âm sắc tre nứa xào xạc tiếng gió thổi, trong trẻo tiếng suối reo, ào ào tiếng thác đổ; đàn k’ni “hát” bằng giọng người nhờ có sợi dây một đầu mắc vào dây đàn, đầu kia buộc vào màng rung ngậm trong miệng người chơi đàn, và khi kéo đàn người ta thay đổi khẩu hình để tạo âm sắc kỳ ảo như “tiếng nói thần linh”.

Cồng chiêng Tây Nguyên

Đàn t’rưng

Đàn k’ni

Lại có cây đàn tên đáy mà thực ra “không có đáy” (để hở phía sau hộp đàn) và cỗ phách (gồm một bàn phách bằng tre và hai dùi gõ) là hai nhạc cụ không thể thiếu trong canh hát ca trù để nâng đỡ hòa quyện vào giọng hát của đào nương.

Cỗ phách (do đào gõ) và đàn đáy (do kép chơi)

Cùng với nhạc cụ dân tộc cổ truyền có thêm hàng loạt nhạc cụ phương Tây du nhập vào nước ta từ thế kỷ trước. Ngày nay, “bộ sưu tập” nhạc cụ cho kiến thức âm nhạc của các con vô cùng phong phú về số lượng và chủng loại: đơn giản thô sơ là kèn lá, kèn môi, đàn đá, phách tre…; hoành tráng đồ sộ là đàn đại phong cầm (orgue) với âm thanh nhiều tầng dày đặc phát ra từ cả một dàn ống khủng lồ chạy dọc theo chiều cao vòi vọi của nhà thờ hoặc phòng hòa nhạc lớn; đa năng đa sắc là những cây đàn điện tử hiện đại có âm sắc thay thế cả dàn nhạc.

Kèn lá

Kèn môi

Đàn đá

Đàn orgue nhà thờ

Đàn orgue điện tử

Hội nhập thế giới, trước hết chúng ta thừa hưởng từ thành tựu chung của nhân loại cả một kho tàng âm thanh đồ sộ và vô giá. Trong kho tàng âm nhạc đó có không ít những tác phẩm liên quan đến tuổi nhỏ. Bach (nhạc sĩ Đức, 1685-1750) - một ông bố đông con - đã viết 48 preludes & fuges ­cho các con học đàn và chùm tác phẩm cho đàn piano này được coi là “sách gối đầu giường” của rất nhiều nhạc sĩ lừng danh thế giới. Góc trẻ thơ của Debussy (nhạc sĩ Pháp, 1862-1918) viết tặng con gái cũng trở thành tác phẩm kinh điển trong di sản âm nhạc piano thế giới. Kho tàng âm nhạc giao hưởng của nhân loại có nhiều kiệt tác dành cho trẻ thơ hoặc rất gần gũi với tuổi thơ bởi tính hội họa và tính sân khấu: Những bức tranh trong phòng triển lãm - Mussorgsky (nhạc sĩ Nga, 1839-1881), Lễ hội muông thú - Saint-Saëns (nhạc sĩ Pháp, 1935-1921), Petia và chó sói - Prokofiev (nhạc sĩ Nga, 1891-1953)…

Ngày nay để được nghe những kiệt tác của thế giới không còn là việc quá khó đối với thế hệ @ rất giỏi tìm kiếm trên mạng - một thư viện âm nhạc mở cho người yêu nhạc toàn cầu. Thật may nếu thay vì ham lướt web chơi game, các con biết sử dụng mạng đúng cách để tiếp cận với những bức tranh âm nhạc như thế. Âm nhạc đưa con người lại gần với nhau. Qua internet mỗi người còn có thêm nhiều người bạn có cùng sở thích âm nhạc trên khắp trái đất.

Và không chỉ trên trái đất này. Khám phá vũ trụ ngoài trái đất là ước mơ từ tuổi thơ của rất nhiều người. Đấy cũng là mơ ước trải qua nhiều thế kỷ của cả nhân loại. Tại sao trong số những thông điệp thân thiện của loài người gửi tới các nền văn minh khác được tàu vũ trụ Apollo 11 đưa lên mặt trăng năm 1969 có bản Giao hưởng số 9 của Beethoven? Là vì tác phẩm giao hưởng này có thể “nói” được nhiều và được rõ những điều muốn nói về cuộc sống nội tâm của con người trên trái đất.

Âm nhạc còn liên kết với các loại hình nghệ thuật khác. Múa với nhạc như hình với bóng. Nhạc là một trong những yếu tố tạo nên các loại hình nghệ thuật tổng hợp của sân khấu: kịch nói, kịch hát và đỉnh cao là kịch múa (ballet) và nhạc kịch (opéra). Nhạc cũng rất quan trọng đối với điện ảnh và truyền hình, nhất là với thể loại phim ca nhạc và hoạt hình.

Âm nhạc làm cho cuộc sống tinh thần phong phú hơn, bản thân âm nhạc cũng muôn màu muôn vẻ cho ta tha hồ lựa chọn. Có loại nhạc đơn thuần vui chơi giải trí giúp ta lấy lại cân bằng sau những căng thẳng trong đời sống; có loại nhạc cổ vũ khích lệ tinh thần, rất thích hợp với người chơi thể thao hoặc người lính ra trận; có loại nhạc chữa bệnh, khơi gợi ký ức trong người mất trí nhớ, làm dịu cơn kích động của người tâm thần, xoa dịu nỗi cô đơn ở người trầm cảm, cải thiện khả năng giao tiếp cộng đồng cho người tự kỷ…

Lại có cả nhạc rác, nhạc thảm họa, nhạc độc hại nữa! Làm sao phân biệt đâu là nhạc dở - nhạc hay đây? Đương nhiên, tuổi học sinh các con luôn cần đến sự hướng dẫn của các thầy cô dạy nhạc, của những người hiểu biết về âm nhạc.

Hóa ra chơi nhạc và nghe nhạc cũng cần phải học. Cũng đáng để học lắm chứ, bởi âm nhạc giúp ta rèn luyện trí nhớ, trí tưởng tượng, óc sáng tạo, sự nhạy cảm, sự tự tin, tính kiên nhẫn, tính kỷ luật, biết lắng nghe, biết cảm thông…Nếu biết sử dụng âm nhạc hợp lý và đúng cách, thì món ăn tinh thần này đem lại cho ta chẳng những phương tiện để bày tỏ và sẻ chia, mà còn tăng sức mạnh nội lực giúp ta vượt qua nỗi buồn, nỗi sợ, nỗi đau và những trở ngại tâm lý khác.

Đến đây, qua vài thông tin trên, có lẽ các con - những cô bé cậu bé tuổi teen đã tự tìm cho mình câu trả lời “tại sao người ta chơi nhạc” rồi, phải không?  

[1] Lý là danh từ chỉ một thể loại hát dân gian, ngoài ra còn là động từ cổ xưa có nghĩa là “hát”.

[2] UNESCO: Tổ chức giáo dục, khoa học và văn hóa của Liên hiệp quốc.

[3] Lời bài hát Tiếng đàn bầu của nhạc sĩ Nguyễn Đình Phúc.

[4] Nguồn ảnh trong bài: internet.

Nguyễn Thị Minh Châu

Theo Hoinhacsi