Chèo rối nước là một trong những môn nghệ thuật dân gian độc đáo và đặc sắc của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Cái hay nhất của chèo rối nước là sự điều khiển những con rối cực kỳ khéo léo của các nghệ sĩ và nội dung dí dỏm rất đời thường. Chèo rối nước luôn mang lại niềm vui và tiếng cười cho độc giả.
Rối nước là môn nghệ thuật truyền thống của nước ta, các nhà nghiên cứu cho rằng nghệ thuật múa rối nước bắt xuất hiện khoảng những năm 1010 – 1225 ở triều đại của nhà Lý. Đây là loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc của người Việt và chỉ có ở Việt Nam.
Không giống như các loại chèo, hay múa rối khác, chèo rối nước là sự kết hợp của rất nhiều loại hình nghệ thuật dân gian khác nhau, đó là khắc gỗ, tạc tượng, diễn xướng, âm nhạc, văn học và nghệ thuật của các nghề thủ công khác như: đan lát, bện dây, sơn thiếp…
Nghệ thuật múa rối nước là sự sáng tạo văn học vô cùng độc đáo của các cư dân trồng lúa nước vùng châu thổ sông Hồng. Loại hình nghệ thuật này thuộc loại nghệ thuật biểu diễn dùng mặt nước làm sân khấu để các con rối làm trò, diễn kịch trong đó. Múa rối nước được kết hợp một cách khéo léo và nhuần nhuyễn giữa ba yếu tố rối, nước, âm nhạc.
Các tiết mục rối nước có nội dung phong phú và có ý nghĩa sâu sắc. Hầu hết các tiết mục đều mang tính chất là trò diễn, múa vui, giải trí, mô tả những hoạt động sinh động trong đời sống lao động, sản xuất và tâm linh của người dân đồng bằng Bắc Bộ cả về thời gian và không gian. Có thể kể đến các hoạt động như: bắt vịt, đánh bắt cá, cày bừa, cấy lúa, xay thóc, giã gạo, hoặc những nghi thức mang tính lễ hội như mở lọng, múa lân, múa rồng, trọi trâu…
Múa rối nước theo thời gian đã được lưu truyền qua nhiều thế hệ và dần dần trở thành thú vui tao nhã của người dân Việt trong các ngày nông nhàn, dịp lễ hội hay những ngày đầu xuân. Đến ngày nay, chèo rối nước là một loại hình nghệ thuật truyền thống dân gian cần được giữ gìn, bảo tồn và phát huy.
Rối nước cần sự kết hợp đan xen của nhiều yếu tố như sân khấu, âm nhạc, con rối, đó cũng chính là nét độc đáo, đặc sắc của môn nghệ thuật này.
Sân khấu để diễn chèo không đơn giản như sân khấu chúng ta thường thấy, mà sân khấu ở đây là nước cùng với buồng trò rối nước (nhà rối hay thủy đình) được dựng lên giữa ao hay hồ. Buồng trò được xây dựng với kiến trúc cân đối tượng trưng cho vùng nông thôn Việt Nam.
Những con trò hay con rối được các nghệ nhân túy hứng sáng tạo, được điêu khắc bằng gỗ dân gian, đơn giản, mộc mạc nhưng lại giàu tính hiện thực. Hầu hết các con rối đều mang vẻ ngộ nghĩnh, tươi tắn, hài hước, có tính biểu cảm cao. Nhân vật tiêu biểu nhất trong rối nước là chú Tễu với thân hình tròn trĩnh, luôn tươi cười, hóm hỉnh lạc quan, chú Tễu thường xuất hiện đầu tiên để mở màn làm trò và làm giáo đầu dẫn truyện. Điều thú vị người xem dễ nhận thấy trong chèo rối nước là kích thước các con rối được tạo nên rất khập khiễng. Ví như trong cảnh câu cá, người nhỏ nhưng cá lại rất to, cá to hơn cả người. Tuy vậy, những điều ngược đời này từ xưa tới nay đều được khán giả chấp nhận, thích thú và khuyến khích, cổ vũ.
Trong nghệ thuật chèo rối nước, nghệ thuật trình diễn và điều khiển con rối đóng vai trò quan trọng nhất. Con rối đẹp mới chỉ là có giá trị về mặt điêu khắc, còn sự thành công của quân trò phụ thuộc vào sự cử động thân hình, hành động đóng kịch, làm trò của nó.
Các nghệ nhân đứng trong buồng trò thao tác bằng cây sào hoặc giật con rối bằng hệ thống dây. Nhờ nước để con rối hoạt động, nhờ nước để giấu đi bộ máy và cách điều khiển là sáng tạo tuyệt vời của con người vùng nông nghiệp trồng lúa nước.
Nước và âm nhạc cũng đóng vai trò quan trọng trong rối nước. “Nước giống như một nhân vật của múa rối” đã làm cho con rối sinh động và tươi tắn hơn. Một tờ báo nước ngoài đã từng viết: “Con rối được điều khiển bằng sự khéo léo khó mà tưởng tượng. Con rối như có phép thuật điều khiển”. Đó chính là sự tài tình, sáng tạo rất hấp dẫn của nghệ thuật múa rối nước.
Ngày nay, chúng ta chỉ có thể xem được chèo rối nước ở các dịp lễ hội hay đầu xuân, nhưng ở Nha Trang, người dân có thể xem múa rối nước vào các buổi tối tại Nhà hát nghệ thuật dân gian Á Châu – Nha Trang Dream Show. Tại đây, rất nhiều các tiết mục dân gian được biểu diễn nhằm giới thiệu đến người dân cũng như khách du lịch những nét đẹp trong văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam.
Du khách ở khắp năm châu bốn biển đến Nha Trang để du lịch, khám phá những vẻ đẹp ở nơi đây, nhưng điều làm họ đón chờ hơn cả là vào các buổi tối được đến Nha Trang Dream Show để xem biểu diễn nghệ thuật, để hiểu biết nhiều hơn về dân tộc Việt Nam. Mỗi tiết mục tại nhà hát đều được xây dựng hết sức công phu để có thể tái hiện lại hỉnh ảnh đời sống, những tập tục của người dân Việt. Đặc biệt qua những tiết mục biểu diễn của nghệ thuật chèo rối nước cổ truyền, những cảnh sinh hoạt bình thường về đời sống, tập tục tinh thần và vật chất truyền đời của người nông dân Việt Nam được thể hiện một cách rõ nét. Từ đó người xem sẽ cảm nhận được sắc thái của hội làng để gửi gắm vào đó những mơ ước bình dị cho cuộc sống.