Kênh Vĩnh Tế

Bà là vợ ông Nguyễn Văn Thoại (1761 - 1829), một võ quan, một nhà doanh điền lớn, một danh tướng của triều Nguyễn. Ông sinh ngày 25 tháng 11 năm 1761 tại Diên Phước, tỉnh Quảng Nam, được phong tước Ngọc Hầu và mất ngày 6 tháng 6 năm 1829. Ông là người đã chỉ huy đào kênh Vĩnh Tế, kênh Thoại Hà... để phát triển nông nghiệp và mở đường từ Châu Đốc đi núi Sam, Châu Đốc đi Lò Gò và Sóc Trăng. Ông có công lớn trong việc mở mang khai phá nhiều vùng đất phía Tây Nam Việt Nam.

Bà là vợ ông Nguyễn Văn Thoại (1761 - 1829), một võ quan, một nhà doanh điền lớn, một danh tướng của triều Nguyễn. Ông sinh ngày 25 tháng 11 năm 1761 tại Diên Phước, tỉnh Quảng Nam, được phong tước Ngọc Hầu và mất ngày 6 tháng 6 năm 1829. Ông là người đã chỉ huy đào kênh Vĩnh Tế, kênh Thoại Hà... để phát triển nông nghiệp và mở đường từ Châu Đốc đi núi Sam, Châu Đốc đi Lò Gò và Sóc Trăng. Ông có công lớn trong việc mở mang khai phá nhiều vùng đất phía Tây Nam Việt Nam.
 

Từ nguyên quán ở Quảng Nam, do loạn lạc nên gia đình ông di trú vào Nam tại cù lao Dài trên sông Cổ Chiên (nay thuộc tỉnh Vĩnh Long. Do công phò tá Gia Long, ông dần được thăng chức đến Trấn thủ Vĩnh Thanh (nay là địa bàn thuộc các tỉnh An Giang, Đồng Tháp, Vĩnh Long và Kiên Giang). Ở chức vụ này, ông đã có công lớn trong việc khẩn hoang lập ấp, đào kinh đắp đường, phát triển và bảo vệ vùng đất Tây Nam. Các công trình lớn của ông để lại cho đời sau là:

Đắp lộ Núi Sam - Châu Đốc, dài 5 cây số trong năm 1826 - 1827, huy động gần 4.500 nhân công. Đoạn nằm trong nội ô thị xã Châu Đốc hiện nay vẫn còn mang tên Ông. Đào kinh Thoại Hà dài hơn 30.000m ở núi Sập (Thoại Sơn) vào năm 1818 với khoảng 1.500 nhân công. Triều đình đã lấy tên Ông để đặt cho tên núi, tên sông.

Những công trình trên được xem là cơ sở kinh tế để người Việt đặt chủ quyền lâu trên vùng đất mới này. Ngoài những sắc phong của triều đình nhà Nguyễn và các văn bia Thoại Sơn, Vĩnh Tế Sơn, còn có bia "Châu Đốc Tân Lộ Kiều Lương" dựng tại núi Sam năm 1828 nhằm kỷ niệm ngày hoàn thành con lộ Châu Đốc - Núi Sam, ngày nay không còn nữa nhưng văn bia văn còn ghi trong sử sách.
 

Riêng kinh Châu Đốc - Hà Tiên dài gần 100km. Nó vừa là sông, tiện cho giao thông vận tải, vừa làm sạch phèn, đưa nước ngọt vào tưới cho một diện tích lớn trồng cấy ở Hà Tiên - Rạch Giá. Kinh dài theo biên giới Tây Nam nối liền Châu Đốc - Hà Tiên nối lưu thông sông Châu Đốc ra vịnh Thái Lan, dài hơn 90 cây số, huy động trên 80.000 nhân công thực hiện từ năm 1819 - 1824.

Vì bà Châu Thị Vĩnh Tế có công tận tụy giúp đỡ chồng trong việc xây dựng công trình thuỷ lợi này nên vua Minh Mạng cho lấy tên bà đặt cho kênh Châu Đốc - Hà Tiên là kênh Vĩnh Tế. Bà cũng được vua Minh Mạng phong là Nhất phẩm Phu nhân.

Sau khi bà Châu Thị Vĩnh Tế và chồng qua đời, nhân dân đã lập miếu thờ ở chân núi Sam, cạnh đường Châu Đốc - Tịnh Biên (nay thuộc tỉnh An Giang) để ghi nhớ công lao của ông bà. Năm 1836, nhà vua cho đúc 9 cái đinh lớn đặt ở Huế làm quốc bảo, hình con kênh Vĩnh Tế được chạm vào Cao đỉnh.

Ngoài bà Vĩnh Tế, Thoại Ngọc hầu còn người vợ thứ là Diệc phẩm phu nhân Trương Thị Miệt (?-1821). Lăng mộ của Thoại Ngọc hầu và nhị vị phu nhân được xây dựng đối diện với điện thờ bà chúa xứ núi Sam. Khu vực này được nhà nước Việt Nam xếp hạng Di tích lịch sử cấp quốc gia và được xem là một trong những địa điểm du lịch hành hương lớn trong cả nước.